Kilkanaście artykułów monograficznych z wykorzystaniem źródeł historycznych, badań statystycznych, sylwetek ważnych postaci oraz opisów najważniejszych wydarzeń z lat 966-2016 złożyło się na opracowanie pt. „1050 lat chrześcijaństwa w Polsce” – wspólną publikację Głównego Urzędu Statystycznego i Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego (ISKK). Jej prezentacja odbyła się we wtorek w siedzibie sekretariatu Konferencji Episkopatu Polski.
W kilkunastu monograficznych artykułach, wykorzystujących opracowania i źródła historyczne oraz wyniki badań statystycznych, publikacja ukazuje rolę, jaką przez 1050 lat odegrało chrześcijaństwo w Polsce.
„Dzieje chrześcijaństwa oraz polskiej państwowości są ze sobą ściśle związane. Przyjęcie chrztu przez Mieszka I było jednym z najistotniejszych wydarzeń w dziejach naszego kraju. Przez chrzest Polska stała się częścią zachodnioeuropejskiej cywilizacji chrześcijańskiej oraz znalazła się w kręgu kultury łacińskiej. Trzeba jednak podkreślić, że w późniejszych latach właśnie na terenie Rzeczypospolitej żyli razem chrześcijanie tradycji łacińskiej i greckiej, zachodniej i wschodniej, katolicy i protestanci” – czytamy w słowie wstępnym prof. Janusza Witkowskiego i przewodniczącego Episkopatu Polski abp. Stanisława Gądeckiego.
Już w pierwszym artykule filozof i publicysta Paweł Milcarek nazywa chrzest Mieszka I „pierwszym, złotym kamieniem milowym chrześcijaństwa w Polsce”. Wydarzenie to stało się także złotym kamieniem milowym „dziejów państwa polskiego, czy dziejów Polski po prostu”. Czasy wcześniejsze to prehistoria, która nie pozostawiła po sobie niemal niczego poza milczeniem archeologicznych znalezisk z zakresu kultury materialnej i ułamkami tajemniczej kultury duchowej, sklejanymi w jakąś całość jedynie przez liche hipotezy spierających się badaczy” – zauważa Milcarek.
Kolejne części publikacji prezentują m.in. strukturę wyznaniową ludności Polski na przestrzeni wieków. Opisują też struktury organizacyjne Kościoła katolickiego w Polsce z podziałem na obrządki. W ciągu stuleci ukształtowały ich cztery: łaciński (Kościół rzymskokatolicki) oraz trzy obrządki wschodnie: bizantyjsko-ukraiński (Kościół greckokatolicki), ormiańskokatolicki (Kościół ormiański) oraz bizantyjsko-słowiański (Kościół neounicki).
Olbrzymią rolę Kościoła i duchowieństwa w kształtowaniu i podtrzymywaniu tożsamości narodowej Polaków prezentuje rozdział Andrzeja Datki. Autor przypomina tak ważne postacie Kościoła jak ks. Piotr Skarga, Mikołaj Kopernik czy abp Ignacy Krasicki wraz z opisem ich bogatej działalności w służbie społecznej.
Andrzej Datko pokazuje też sylwetki polskich świętych i błogosławionych oraz beatyfikowanych i kanonizowanych cudzoziemców związanych swoją działalnością z Polską: od św. Wojciecha i bł. Radzima-Gaudentego, przez św. Stanisława ze Szczepanowa i bł. Wincentego Kadłubka, aż po św. Urszulę Ledóchowską, św. Maksymiliana Marię Kolbego i św. Jana Pawła II.
Do 2014 r. zostało ogłoszonych 34 polskich świętych i 225 błogosławionych, w tym jeden papież (św. Jan Paweł II), 15 biskupów, 62 księży, 99 zakonników, 7 braci zakonnych, 5 alumnów, 40 sióstr zakonnych oraz 30 świeckich. „Bez tych osób proces chrystianizacji byłby zdecydowanie powolniejszy” – zaznaczył Datko podczas prezentacji książki.
Kolejne opracowania składające się na publikację obydwu instytucji ukazują m.in. chrześcijańskie miejsca pielgrzymkowe. Podczas konferencji Andrzej Datko wskazał na znaczenie polskich sanktuariów, na czele z Jasną Górą, do której przybywa rocznie ok 4 mln osób z czego wiele z zagranicy. Z kolei do sanktuarium w Licheniu, uważanego za „bastion” religijności ludowej przybywa rocznie ok. 2 mln Polaków. Badacz zaznaczył, że obok znanych sanktuariów, do których zaliczyć można także Kalwarię Zebrzydowską, Gniezno, Piekary Śląskie istnieje wiele sanktuariów diecezjalnych, dekanalnych i lokalnych. W sumie do polskich sanktuariów pielgrzymuje co roku ok. 8 mln Polaków, co, jak podkreśla badacz, stanowi o żywotności polskiej religijności.
Opracowanie przybliża też funkcjonowanie zakonów w Polsce, życie religijne Polaków na przestrzeni wieków czy skalę działalności społecznej Kościoła na ziemiach polskich – od przybycia na nasze tereny w XVII w. bonifratrów – pierwszych organizatorów profesjonalnej opieki szpitalnej aż po aktywność Caritas i parafialnych organizacji charytatywnych.
Praktycznie do XVIII w. instytucje kościelne były głównym, a czasem jedynym miejscem edukacji oraz opieki społecznej. W XVIII w. ok. 60 proc. parafii w Małopolsce posiadało swój tzw. „szpital”, czyli dom pomocy społecznej. W tym samym czasie ok. 40 proc. parafii w naszym kraju miało własną szkołę. Po wojnie, jeszcze w 1946 r., Caritas prowadził 256 szpitali. Obecnie Kościół katolicki jest największą instytucją działającą na rzecz potrzebujących w Polsce.
Dyrektor ISKK ks. dr Wojciech Sadłoń zwrócił uwagę na ogromne znaczenie zakonów w dziejach polskiego chrześcijaństwa i kultury, w tym bardzo ważną rola pierwszych ewangelizatorów, czyli benedyktynów. W późniejszych okresach znaczącą rolę ewangelizacyjną, kulturową, oświatową odegrali franciszkanie i dominikanie. Wielki rozwój zakonów męskich miał miejsce w wieku XVII, kiedy to liczba zakonników wzrosła z 3,6 do ok. 14 tysięcy. Z kolei wiek XIX był okresem dynamicznego wzrostu zakonów żeńskich – liczba sióstr wzrosła w tamtym stuleciu 10-krotnie.
Dr Bożena Łazowska, dyrektor Centralnej Biblioteki Statystycznej zwróciła uwagę, że chrystianizacja Polski była procesem długotrwałym, który zakończył się dopiero w XIII w., a wedle niektórych badaczy, dopiero w XIV wieku.
W części poświęconej życiu religijnemu Polaków na przestrzeni wieków ks. dr Sadłoń przypomniał, że istotną miarą religijności Polaków jest coroczne badanie niedzielnych praktyk katolików, prowadzone od 1980 r. z zastosowaniem niezmienionej metodologii. Badanie polega na zliczaniu osób obecnych na niedzielnej Mszy św. (dominicantes) oraz osób przyjmujących komunię św. (communicantes) we wszystkich parafiach katolickich w Polsce.
„Wyniki badania wskazały na wyraźną dynamikę praktyk religijnych w Polsce w ostatnich 30 latach. Uczestnictwo Polaków w niedzielnej Mszy św. osiągnęło najwyższy poziom w latach 80. XX w., znacznie przekraczając 50%, a wskaźnik dominicantes wyniósł w 1982 r. aż 57% (badanie przeprowadzono w niecały rok po wprowadzeniu stanu wojennego). Lata 80. XX w. charakteryzują też silne wahania wskaźnika dominicantes. Z kolei w latach 90. XX w. mamy do czynienia z ustabilizowaniem się poziomu uczestnictwa katolików w niedzielnej Mszy św. na poziomie oscylującym wokół 47%. W nowym stuleciu swoistą cezurę stanowi rok 2005, który otwiera kolejny etap zmniejszania się wartości wskaźnika dominicantes” – zauważa dyrektor ISKK.
Z kolei począwszy od roku 2010 – wskazuje ks. Sadłoń – można dostrzec niewielką stabilizację poziomu praktyk, zarówno w zakresie uczestnictwa w niedzielnej Mszy św. jak i przyjmowania Komunii św. Stały jest odsetek przystępujących do komunii świętej (ok. 16 proc.). Stała pozostaje też liczba uczestniczących w niedzielnej Mszy św. (ok. 40 proc.).
Charakteryzując krótko zmieniający się charakter polskiej religijności ks. Sadłoń powiedział, że np. w średniowieczu przejawiała się ona w postaci postów, pielgrzymek i kulcie relikwii. Z kolei wiek XIX to czas wyraźnego dochodzenia do głosu wątków maryjnych. Zwrócił uwagę, że w dziejach polskiej religijności widać okresy ożywienia i osłabienia. Swoisty wyż Polska przeżywała np. w latach 80. minionego wieku.
W badaniach Głównego Urzędu Statystycznego i Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego przeprowadzonych na 1050. rocznicę Chrztu Polski przypomniano także inne istotne dane. Wynika z nich, że w 2014 r. w Polsce było ponad 32,9 mln katolików skupionych w ponad 10 340 parafiach. Obecnie posługuje ok. 31 tys. księży, ponad 20 tys. sióstr zakonnych i ok. 1 tys. braci zakonnych.
Publikację „1050 lat chrześcijaństwa w Polsce” zamyka chronologia najważniejszych wydarzeń w Polsce i w Kościele w latach 966-2016.
Prezes Katolickiej Agencji Informacyjnej Marcin Przeciszewski, który prowadził prezentację, zauważył, że wspólne dzieło GUS i ISKK jest swego rodzaju podsumowaniem ubiegłotygodniowych obchodów 1050. rocznicy Chrztu Polski, które odbyły się w Gnieźnie i Poznaniu. – Dzisiaj natomiast otrzymujemy olbrzymi ładunek merytoryczny po to, by śledzić dzieje chrześcijaństwa w oparciu o dane statystyczne – dodał.
Zdaniem obecnego na prezentacji bp. Marka Solarczyka, biskupa pomocniczego diecezji warszawsko-praskiej, wspólna publikacja GUS i ISKK jest okazją do spojrzenia na jubileusz chrześcijaństwa w Polsce nie tylko w wymiarze duchowym, ale też w odniesieniu do konkretnych wydarzeń, które miały miejsce przez 1050 lat od Chrztu Polski. Może to być szansą na podjęcie intelektualnej podróży, która pozwoli zobaczyć, jakie dziedzictwo jest wpisane w 1050 lat chrześcijaństwa na polskich ziemiach.
Wskazał, że bogactwem publikacji jest ukazanie np. różnorodności wyznaniowej na przestrzeni wieków istnienia Rzeczypospolitej, roli przedstawicieli Kościoła w służbie publicznej oraz skali zaangażowania Kościoła w takie dziedziny jak edukacja, działalność społeczna i charytatywna.
Zawarta w publikacji GUS i ISKK informacja o liczbie polskich świętych i błogosławionych może być, zdaniem bp. Solarczyka, „okazją do przypomnienia sobie pewnych postaci, które są dla nas orędownikami duchowych darów Pana Boga oraz uświadomienia sobie, że ci świadkowie wiary i zaangażowania, nie tylko w sprawy duchowe, byli i żyli wśród nas”.
Prezes GUS dr Halina Dmochowska podziękowała pracownikom obydwu instytucji za zaangażowanie w stworzenie publikacji, co – podkreśliła – było niełatwym wyzwaniem. Wyraziła też nadzieję, że opracowanie trafi do jak najszerszego kręgu odbiorców, „będzie interesujące, pożyteczne, będzie inspirować, skłaniać do refleksji w różnych gremiach”.
Z kolei prof. dr hab. Janusz Witkowski, prezes Głównego Urzędu Statystycznego w latach 2011-2016 przypomniał, że publikacja jest owocem współpracy badawczej GUS i ISKK, która trwa już 25 lat i zaowocowała w latach poprzednich, m.in. publikacją „Rocznika statystycznego Kościoła katolickiego”. Wyraził też nadzieję, że opracowanie przyczyni się do wzbogacenia wiedzy na temat 1050 lat chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Za KAI
